Urban legends: Η νεομυθολογία των Αστικών Θρύλων

“Εάν από τις Δώδεκα έως τις Τρεις μετά τα μεσάνυχτα σχηματίσεις στο τηλέφωνό σου τον αριθμό 666, τότε θα σου απαντήσει μια φριχτή φωνή που θα σου λέει τρομερά πράγματα, ενώ θα ακούγονται κραυγές, ουρλιαχτά και υστερικά γέλια. Είναι ο ίδιος ο Διάβολος που απαντάει στο τηλεφώνημά σου. εγώ δεν τολμάω να το κάνω αλλά μου το είπε ένας φίλος μου που ένας φίλος του το είχε κάνει και δεν μπορούσε να κοιμηθεί τα βράδια μετά από αυτό…”
Θα μπορούσε να αποτελεί τη βάση μιας διαφήμισης εταιρείας κινητής ή σταθερής τηλεφωνίας και όμως δεν είναι κάτι τέτοιο αλλά η βάση ενός Αστικού Θρύλου. Με τον όρο αυτό εννοούμε τη δημιουργία και διάδοση ιστοριών εν είδει φήμης, την οποία επιβεβαιώνει κάποιος μάρτυρας που συνήθως εκείνος που την διηγείται δεν γνωρίζει προσωπικά αλλά αποτελεί γνωστό κάποιου άλλου γνωστού, ο οποίος ποτέ δεν αποκαλύπτεται.
Οι ιστορίες αυτές αποκαλούνται “αστικοί” θρύλοι αν και δεν εκτυλίσσονται πάντοτε σε αστικό περιβάλλον. Ο όρος δημιουργήθηκε κάπου στα τέλη της δεκαετίας του 1960 έτσι που να υπάρχει διάκριση μεταξύ των σύγχρονων ιστοριών και των παλιότερων της λαϊκής παράδοσης. Όπως και οι τελευταίες έτσι και οι πρώτες ενδέχεται να έχουν μέσα τους κάποιο σπόρο αλήθειας αλλά γενικά διακατέχονται από υπερβολή και διαστρέβλωση τόση που ο περισσότερος πλέον κόσμος δεν τις πιστεύει και τις χαρακτηρίζει ως εκφράσεις εκκεντρικότητας, παραπληροφόρησης και δεισιδαιμονίας. Είναι σε τέτοιο βαθμό μάλιστα η υπερβολή που πλέον αγνοείται εκείνη η περίφημη μικρή δόση αλήθειας που μπορεί να κρύβεται μέσα τους.
Θεωρώ ότι εάν κανείς καθίσει να κάνει μια σοβαρή έρευνα για αυτές τις ιστορίες, μπορεί να βγάλει χρήσιμα συμπεράσματα. Η ψυχολογία και η κοινωνιολογία, ίσως και άλλοι τομείς γνώσης να μπορούν να επωφεληθούν από τη μελέτη των αστικών θρύλων, γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι παρά η εκπεφρασμένη ψυχολογία του πλήθους. Για αυτό ας μην βιαζόμαστε να απορρίπτουμε το οτιδήποτε.
Ο τελευταίος μήνας του χρόνου θα είναι αφιερωμένος στους αστικούς θρύλους. Θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε μερικούς από αυτούς, θα μιλήσουμε για τη δομή τους και θα ασχοληθούμε με κάποιους που συναντάμε στην Ελλάδα και αλλού στον κόσμο. Για ακόμη μια φορά η συμμετοχή η δική σας θα είναι χρήσιμη, καθώς μπορείτε να αναφέρετε οποιονδήποτε θρύλο έχετε οι ίδιοι ακούσει.

Δομή και τυπικά στοιχεία των αστικών θρύλων

Όπως προαναφέρθηκε, ένας τυπικός αστικός θρύλος ξεκινά με την παραδοχή ότι η ιστορία που θα ακολουθήσει βιώθηκε από τον φίλο ενός φίλου ή από κάποιον απροσδιόριστο, άρα και μη επαληθεύσιμο γνωστό. Η διάδοσή της γίνεται στόμα με στόμα και, όπως είναι αναμενόμενο, σε κάθε μετάδοσή της παραποιείται ελαφρώς ενώ προστίθεται ολοένα και αυξανόμενο το στοιχείο της υπερβολής.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι η απουσία δεδομένων που θα οδηγούσαν σε επαλήθευση της ιστορίας. Τα στοιχεία του φίλου του φίλου ποτέ δεν δίνονται ή δίνονται με τρόπο που δεν μπορούν να επαληθευτούν, για παράδειγμα “ο φίλος μου ο Κώστας έχει ένα φίλο τον Γιάννη, ο οποίος έζησε το εξής… ή άκουσε από τον φίλο του το Γιάννη ότι ένας ξάδερφός του…” Τοποθεσίες μπορεί να περιγράφονται με ακρίβεια ή εντελώς αόριστα, όπως αόριστος είναι συνήθως ο χρόνος στον οποίο συνέβη μια εμπειρία (π.χ πριν μερικά χρόνια).
Οι περισσότερες από αυτές, ευθέως ή εμμέσως έχουν “διδακτικό” ή αποτρεπτικό χαρακτήρα, αποθαρρύνοντας τον ακροατή από το να κάνει κάτι ή ενθαρρύνοντάς τον να κάνει κάτι άλλο. Σε κάποιες περιπτώσεις σκοπός του αστικού θρύλου είναι η δημιουργία ενός φοβικού κλίματος που σχετίζεται με μια καθιερωμένη συνήθεια του πλήθους ή η δημιουργία λανθασμένων εντυπώσεων γύρω από κάποια επιστημονική γνώση ή κατάκτηση. Και σε αυτή την περίπτωση, όπως και στις άλλες, απουσιάζουν τα στοιχεία που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε διερεύνηση της υπόθεσης. Πιστές στο ύφος των παραμυθιών και των θρύλων, οι αστικοί μύθοι (ένας άλλος συνώνυμος όρος) διακατέχονται από μια αυξανόμενη κλιμάκωση της έντασης της διήγησης, που συνήθως οδηγεί σε ένα απότομο τέλος.
Δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι σε πολλούς αστικούς θρύλους υποβόσκει το χιουμοριστικό στοιχείο, παρά το ότι το περιεχόμενό τους είναι δυσοίωνο.
Στα άρθρα που θα ακολουθήσουν θα εντοπίσουμε τις ομοιότητες ανάμεσα σε αστικούς θρύλους και μυθολογίες και προλήψεις ενώ θα επισημάνουμε την υπερβολή και σε ιστορίες που είναι πάρα πολύ πιθανό πως και οι ίδιοι θα έχετε ακούσει.